فصلنامه برنامهریزی منطقهای سال چهارم شماره 16 زمستان 1131 دریافت: 1131/2/16- پذیرش: 1131/5/20 صص -121 103 تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی در شهرستان سیرجان 1 غریب فاضلنیا : دانشیار جغرافیا و برنامهریزی روستایی دانشگاه زابل زابل ایران سیدیاسر حکیمدوست: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی روستایی دانشگاه پیام نور تهران ایران مهدیه پورجعفرآبادی: کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی روستایی دانشگاه زابل زابل ایران چکیده پیدایش سكونتگاههای بشری همواره بر پایهی عوامل طبیعی مانند آب و خاك مناسب استوار بوده است و روستاها به عنوان اولین شكل از حیات جمعی انسان در یک عرصه طبیعی از ویژگیهای متعدد طبیعی اقتصادی و... تأثیر میپذیرند. عواملی همچون ارتفاع از سطح دریا شیب دما و بارش بسترهای طبیعی مؤثر در پراکنش و توزیع سكونتگاههای روستایی میباشند که برخی از آنها نقش موثرتری در این زمینه ایفا میکنند. این پژوهش با هدف بررسی وضعیت استقرار سكونتگاههای روستایی شهرستان سیرجان بر حسب معیارهای طبیعی صورت گرفته است. به منظور دستیابی به اهداف پژوهش 5 معیار طبیعی شامل ارتفاع شیب جهت شیب و عناصر اقلیمی )بارش و دما( به عنوان عوامل مؤثر در استقرار سكونتگاهها انتخاب شده و با استفاده از روشهای آماری در محیط GIS و شاخص موران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند. نتایج تحقیق نشان میدهد که 14/5 درصد روستاهای این شهرستان در طبقات ارتفاعی 1400-1541 متر قرار دارند که این امر زمینهی الزم برای کشاورزی منطقه را فراهم و در تنوع فعالیتهای اقتصادی و معیشت ساکنان تأثیر گذاشته است. همچنین با توجه به گرایش مكانگزینی روستاها در مناطق با شیب مناسب 35 درصد روستاهای این شهرستان در طبقه شیب 10-0 درصد استقرار یافتهاند و به علت وجود شرایط محیطی مناسب بویژه خاك حاصلخیز شاهد تولید پسته به عنوان کشت غالب در این منطقه میباشیم. در نتیجه با توجه به عدم همبستگی معنادار عوامل طبیعی در مكانگزینی مناطق روستایی با استفاده از شاخص موران که از توابع خود همبستگی فضایی جهت استخراج الگوی توزیع میباشد توزیع فضایی نقاط روستایی منطقه مورد مطالعه از نوع خوشهای است که در این خصوص ضریب موران مثبت و برابر با 0/15 بوده که در سطح اطمینان 1 درصد معنادار میباشد. واژههای کلیدی: تحلیل روستا پراکنش استقرار سكونتگاه های روستایی شهرستان سیرجان. 1. نویسنده مسئول: Fazelniya@uoz.ac.ir 03151121010
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111 بیان مسأله: روستانشینی در ایران سابقهای بیش از نه هزار سال دارد که طی سالیان متمادی شكل گرفته است طی این زمان روستاها پیوسته دستخوش عوامل طبیعی و انسانی قرار گرفته و انواع یورشها و ستمهای داخلی و خارجی را تحمل کردهاند اما در حال حاضر بسیاری از روستاها بدون هیچ شورشی به طور فزاینده با از دست دادن جمعیت خود در حال نابودی هستند. در شرایط کنونی بازگرداندن و مسكون نمودن مجدد روستاییان به دلیل محدودیتها و عوامل تأثیرگذار جدید از جمله عوامل اقتصادی اجتماعی طبیعی به سادگی میسر نیست. زیرا هر انسانی قبل از هر چیز به حفظ و بقای خود میاندیشد و در جهت رسیدن به آن تالش مینماید. زمانی که این تالش نتیجه مطلوبی در سرزمین آباء و اجدادی نداشته باشد بهترین گزینه از نظر آنها مهاجرت است. در واقع اغلب مهاجرتها در نواحی روستایی عكسالعمل طبیعی روستاییان به شرایط نامطلوب زیستی است )مهدوی و همكاران 204(. 1141: استقرار جوامع انسانی در سطح زمین همواره در راستای دستیابی به حداکثر منابع طبیعی مانند منابع آبی پوشش گیاهی مناسب و دسترسی به زمین قابل کشت صورت گرفته است بیشک این تالش بر پایهی اصولی است که امروزه به علم مكانیابی تعبیر میشود. در ابتدای حیات بشر مخاطرات طبیعی تا زمان وقوعشان برای بشر ناشناخته بوده و اصوال پس از رخدادهای زیانبار متنوعی از سیل خشكسالی و زلزله جوامع درصدد استقرار و اسكان مجدد در سرزمینهایی بودند که عالوه بر دسترسی به منابع طبیعی فوقالذکر از مخاطرات طبیعی نیز در امان باشند. حوادث طبیعی زادهی عناصر و عوامل طبیعی هستند اما مداخله سودجویانه انسان در طبیعت بر کمیت و کیفیت بسیاری از حوادث طبیعی اثرگذار است )جعفربیگلو و همكاران 1132:.)11 در حقیقت مكانگزینی و پراکنش سكونتگاههای روستایی غالبا متأثر از عوامل مختلفی از جمله عوامل طبیعی اقتصادی اجتماعی و نیز انگیزههای سیاسی- اداری میباشند. بررسی ادبیات موجود نشان میدهد از جمله عناصر شرایط و عوامل طبیعی مؤثر در استقرار و پراکنش سكونتگاههای روستایی میتوان به مؤلفههایی همچون عوامل زمین- شناختی توپوگرافی و ناهمواری )پستی و بلندی( جنس و کیفیت خاك پوشش گیاهی منابع آب و اقلیم اشاره کرد )دارابی 16-1100: 11(. واقعیت این است که به نظر میرسد بستر طبیعی قادر است در رابطه با عوامل و عناصر آب و خاك شیب آب و هوا محدودیتها یا فرصتهایی را در برابر توسعه سكونتگاههای روستایی ایجاد نماید. به بیان دیگر بسترهای طبیعی شرایط الزم را برای استقرار سكونتگاههای روستایی ایجاد میکنند ولی بعضی از آنها شرایط پایدارتر را نسبت به بعضی دیگر ایجاد میکنند. این بسترها عبارتند از: شیب ارتفاع از سطح دریا ساختار زمین شناسی منابع آب خاك و قابلیت اراضی )اکبراقلی و همكاران 16(. 1146: بر این اساس سئوال اساسی قابل طرح در این ارتباط این می- باشد که اساسا در توزیع پراکنش و استقرار سكونتگاههای روستایی در منطقهی مورد مطالعه چه عوامل عناصر و شرایطی بیشتر مؤثر هستند به نظر میرسد در شهرستان سیرجان واقع در شمال غربی استان کرمان بسترهای طبیعی نقش برتری در استقرار و پراکنش سكونتگاههای روستایی دارند و هر کدام از بسترها یا عوامل در ارتباط با هم تفاوتهایی را نشان میدهند. به همین دلیل برای بررسی نقش عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش سكونتگاههای روستایی منطقه را با چند پارامتر تعریف و عواملی همچون شیب ارتفاع جهت شیب دما و بارش مورد توجه قرار گرفته است. با این توصیف هدف این مقاله بررسی نقش عوامل طبیعی مانند ارتفاع شیب بارش دما و... در پایداری سكونتگاههای روستایی شهرستان سیرجان و تأثیر آن بر توزیع و پراکنش روستاها در منطقه میباشد. همچنین با وجود اشتغال بیش از 40
111 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 ردیف 1 درصد جمعیت روستایی شهرستان سیرجان در بخش کشاورزی ضرورت شناسایی موقعیت مكانهای نامناسب که ممكن است سكونتگاههای روستایی را در معرض خطر قرار دهد را آشكار مینماید. در نهایت عامل و یا عواملی که نقش بیشتری نسبت به سایر عوامل داشته باشد میتواند پایداری و تثبیت روستاها را تضمین نماید. پیشینه تحقیق: با کنكاش در متون و ادبیات موجود از جمله مقاالت گزارشها و پژوهشهای مرتبط با موضوع تحقیق در ادامه به برخی از مهمترین آنها اشاره میکنیم: مؤلف رحمانی صفحه 112 سال 1141 2 مهدوی و همكاران 1141 206 1 مجید یاسوری 1146 161 والیتی و 1 اکبراقلی 1146 10 5 موسوی کوهپر و همكاران 1130 2 6 بهرامی 1130 151 عنوان تحلیل اثر عوامل محیط طبیعی در الگوی توزیع فضایی سكونتگاهها و جمعیت روستایی شهرستان آمل نقش عوامل جغرافیای طبیعی در ناپایداری و مهاجرتهای روستایی استان زنجان محدودیت منابع آب و نقش آن در ناپایداری مناطق روستایی استان خراسان رضوی بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سكونتگاههای روستایی مطالعه موردی: ارتفاعات کپه داغ تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطههای باستانی استان مازندران محدودیتها و تنگناهای محیطی و تأثیر آن بر ناپایداری سكونتگاههای جدول 1- سابقه تحقیق نتایج بیان کرده است که نحوه پراکنش و ساختار مكانی سكونتگاههای روستایی به عواملی چند بستگی دارد. این ساختار در واقع نمود عینی و عملكرد روندهای طبیعی- اکولوژیک و اجتماعی- اقتصادی است و در پایان به این نتیجه رسیده است که میزان تبعیت و تأثیرپذیری هر یک از متغیرها از عوامل محیط طبیعی متناسب با شرایط قرارگیری آن در سطح فضای جغرافیایی ناحیه تفاوت زیادی با هم دارند. بیان کردهاند که چهار سازند طبیعی انسانی اقتصادی و کالبدی فضای زندگی را ایجاد میکنند. انسان هم به منظور رفع نیازهای خود در طبیعت اقدام به ایجاد تأسیسات اقتصادی و جهت بهره برداری اقدام به ساخت کالبدی مینماید و در نهایت تأثیر عوامل طبیعی در مهاجرت و تخلیه روستاها بیش از سایر موارد بوده است. مكان گزینی جمعیت بر اساس قابلیتها صورت نگرفته است و ساختار فضایی استان تحت تأثیر عوامل محیط طبیعی و زیر ساختهاست که این امر سبب عدم تعادل بین ظرفیت منابع و میزان بهرهبرداری و در نتیجه تخریب منابع پایه توسعه را به دنبال داشته است. منطقه دارای شیب زیاد و در معرض حرکات دامنهای است که این منطقه برای زراعت و دامداری مناسب بوده و چشمهها هم در پراکنش روستاها مهم است. بعد از تشكیل پایگاه دادهها پراکنش محوطههای باستانی شناسایی شده نسبت به متغیرهای ارتفاع نوع آب و هوا آبهای جاری دوری و نزدیكی به رودخانههای اصلی پوشش گیاهی مرتعی و جنگلی و میزان بارش مطالعه شد. در نهایت بعد از تجزیه و تحلیل دو عامل ارتفاع و آب و هوا به عنوان مهمترین و مؤثرترین عوامل زیست محیطی در شكل گیری استقرارهای باستانی استان مازندران شناسایی شدند. عوامل طبیعی با وجود محدودیت مكانی- فضایی و معیشتی مشكالت حاشیه شهر سنندج را نیز دو چندان کرده است. از طرفی دیگر با برنامه ریزی درست میتوان پتانسیلهای محیطی منطقه در زمینه های مختلف
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111 متحول کرد. روستایی شهرستان سنندج خشكسالی اقلیمی و نتایج نشان میدهد که به ازای یک میلیمتر کاهش در میزان بارندگی پیامدهای مكانی و فضایی آن سه کیلوگرم کاهش عملكرد گندم در هكتار پدید آمده به کاهش درآمد فاضل نیا و 1131 54 0 در مناطق روستایی: مطالعه کشاورزان میانجامد همچنین به ازای هر سانتی متر کاهش بارندگی همكاران چهار نفر به تعداد مهاجران افزوده میشود. موردی شهرستان زنجان نتایج تحقیق نشان میدهد که بیش از 45 درصد روستاهای این نقش عوامل طبیعی در شهرستان در 55 درصد از پهنه شهرستان که موقعیت مناسب و جعفربیگلو 1132 11 پراکنش فضایی سكونتگاههای متوسطی از نظر معیارهای 4 گانه دارند مستقر هستند و 15 درصد 4 و همكاران روستایی شهرستان تربت جام روستاها نیز در 15 درصد از پهنه شهرستان که موقعیت نامناسبی دارند استقرار یافتهاند. پیدایش سكونتگاه های بشری و به ویژه روستاها بر پایهی عوامل طبیعی نقش عوامل طبیعی در مانند آب و خاك مناسب استوار بوده است. باتوجه به یافته های پژوهش پایداری سكونتگاه های راهكارهای اجرایی برای تداوم پایداری سكونتگاه ه یا روستایی شامل 3 عنابستانی 2011 43 روستایی )مطالعه موردی: بهره برداری بهینه از منابع آب و خاك تقویت بنیان های اقتصاد شهرستان سبزوار( روستایی مدیریت اراضی کشاورزی تعیین الگوی کشت و اصالح الگوی مصرف آب کشاورزی پیشنهاد شده است. منبع: مطالعات کتابخانه ای نگارندگان 1131. مبانی نظری: معیارهای مؤثر بر استقرار روستاها: معیارهای طبیعی مؤثر در استقرار سكونتگاههای روستایی شامل 5 عامل طبیعی شامل ارتفاع شیب جهت شیب و عناصر اقلیمی)بارش و دما( است که در زیر به آنها پرداخته شده است. ارتفاع: در تبیین نظام استقرار سكونتگاهها و فعالیتها در سطح فضای جغرافیایی عامل توپوگرافی به عنوان اولین عامل مطرح است. توپوگرافی نامناسب یكی از عوامل محدود کننده در پیدایش و توسعهی سكونتگاههاست و بر این مبنا ناهمواریها یكی از عوامل مهم در مكانیابی استقرار نقاط روستایی است )رهنمایی 06(. 1101: از مجموع نقاط روستایی کل کشور نیز حدود 51 درصد در ارتفاع 1000 تا 2000 متر واقع شدهاند )پاپلییزدی 15 ( 1160: که بیانگر نقش عامل ارتفاع در توزیع و استقرار سكونتگاههاست. عامل ارتفاع بر روی عوامل اقلیمی نظیر دما بارش و تبخیر اثر داشته و به صورت مستقیم میتواند بر استقرار سكونتگاهها تأثیرگذار باشد. هوایی که انسان تنفس میکند ترکیبی از 04 درصد ازت 21 درصد اکسیژن کمتر از 1 درصد آرگون و مقداری گازهای دیگر است حال اگر این ترکیب به عللی دگرگون شود انسان نیز از آن تأثیر میگیرد ارتفاع از عاملهای تغییردهنده ترکیب مذکور است )89.)May,1995: انسان توان زندگی در تمام انواع آب و هوا را دارد تنها مانع زندگی انسانها در کوهستان است که با کمبود اکسیژن الزم برای زندگی روبه رو است )جعفربیگلو و همكاران 11(. 1132: ارتفاع در مناطق کوهستانی یكی از مهمترین عوامل استقرار سكونتگاه- ها است زیرا ارتفاع عالوه بر تأثیر بر عناصر اقلیمی تولید خاك و شرایط مناسب یا نامناسب سكونت اثرگذار میباشد. بر اساس قاعده کلی با افزایش ارتفاع امكان ایجاد زیربناها و تأسیسات با مشكل مواجه میشود )فرجی سبكبار 1142: 211(. الزم به ذکر است که ارتفاع پست نیز از نظر بروز سیل و سیالب خطراتی را در پی دارد همچنین احداث ساختمان
111 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 در نقاطی که سطح آب زیرزمینی باالست میتواند هزینههایی را از نظر رطوبت زمین و یا مشكالت مربوط به احداث زیرزمین به دنبال داشته باشد )شیعه 201(. 1145: شیب: تحلیل عامل توپوگرافی و نقش آن در پایداری سكونتگاههای روستایی بدون در نظر گرفتن میزان شیب چندان منطقی به نظر نمیرسد. با توجه به اهمیت شیب در انواع کاربریهای کشاورزی عمرانی و مسكونی استفاده از عامل شیب به همراه سایر پارامترها میتواند کمک مهمی به سنجش توانهای سرزمین بنماید )جمعهپور 11(. 1145: در مطالعات اخیر در زمینه توسعه روستا توجه به شیب و تأثیر این پدیده در پایداری راههای روستایی بارز است. از آنجایی- که راه روستایی و ارتباطات از عوامل اصلی مكانگزینی روستاها میباشد )14 al, :2003.)Pham et شیب در استقرار سكونتگاههای روستایی هم از نظر موقعیت مكانی روستا بطور مستقیم هم ایجاد شرایط مناسب در معیشت )تولیدات کشاورزی( مؤثر است. از آنجا که سطوح به سبب دخالت و تسلط فرآیندهای آغازین نیروی ثقل و رواناب سطحی بسیار دینامیک و پویا هستند. لذا انواع حرکات دامنهای )ریزش خزش لغزش و جریان و نظایر آن( را متحمل میگردند )زمردیان 25(. 1141: کشاورزی و بخصوص فعالیتهای زراعی بعنوان اشتغال غالب در بسیاری از سكونتگاههای روستایی ارتباط تنگاتنگی با شیب دارد. اصوال انجام فعالیتهای کشاورزی و بخصوص زراعی در سطوح کم شیب ممكن است عدم کارآیی ابزار و تجهیزات کشاورزی در سطوح شیبدار افزایش فرسایش خاك در سطوح شیبدار زیرکشت و غیره گویای اهمیت نقش شیب در فعالیتهای کشاورزی میباشد. حداکثر شیب مجاز جهت فعالیتهای زراعی 15 درجه میباشد در غیر این صورت کشاورزان با محرومیت از دریافت یارانه ادوات یارانه نهادههای تولیدی و... مواجه میگردند. عناصر اقلیمی: اهمیت اقلیم در شكلگیری سكونتگاههای انسانی به حدی است که تغییرات اندك در عناصر اقلیمی میتواند سبب برهم زدن تعادل محیطی سكونتگاهها گردد از اینرو اقلیم به عنوان یكی از عوامل مؤثر در تأمین آسایش محیطی همواره مورد توجه بوده است )1003.)Octay, :2002 از مهمترین عناصر اقلیمی که اثرگذاری زیادی دارند دما و بارش میباشند. مطالعات پزشكی نشان میدهد که با افزایش یا کاهش دمای محیط و یا تغییر فصول امراض مختلفی شیوع مییابند یا نابود میشوند. در شرایطی که دمای بیشتر از 14 درجه سانتیگراد بیش از یک هفته ادامه یابد میزان مرگ و میر افراد تا 10 درصد افزایش پیدا میکند )12 al, :2000.)Melina et همچنین میزان تحریکپذیری افراد افزایش مییابد و در نتیجه سبب بروز رفتارها و واکنشهای غیرعادی و منطقی از سوی افراد میشود ( Hill, 1980:81(. از نظر میانگین دمای ساالنه ایران در سه طبقه سرد )کمتر از 16 درجه( طبقه معتدل )بین 16 تا 14( و طبقه گرم با دمایی بیش از 14 درجه طبقهبندی میشود )مسعودیان 61(. 1144: نزوالت جوی همواره به عنوان یک عامل مهم در استقرار جمعیت و برپایی سكونتگاههای روستایی در ایران مورد توجه بوده است. بارش به عوامل دیگری وابسته است ولی در مجموع تغییر ناهمواری و افزایش ارتفاع در میزان بارندگی اثر گذاشته و ضریب تغییرپذیری مكانی را زیاد میکند )علیجانی 100(. 1101: معرفی منطقه مورد مطالعه: شهرستان سیرجان با وسعتی در حدود 10141 کیلومتر مربع در جنوب غربی استان کرمان قرار گرفته است و از شمال به شهرستان شهربابک از شرق به شهرستان بردسیر از جنوب به بخش حاجیآباد هرمزگان و از غرب به شهرستان نیریز فارس محدود میشود. مرکز شهرستان شهر سیرجان با موقعیت 55 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 23 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی در تقاطع راههای شوسه آسفالته چهار استان یزد کرمان فارس و هرمزگان و در مسیر راه اصلی
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111 تهران - بندرعباس ویژگی بسیار مناسبی را بدست آورده است. سیرجان با ارتفاع 1015 متر از سطح آبهای آزاد در دشتی رسوبی بین کفه و کوههای شرقی شهرستان واقع شده است. دشت ابراهیمآباد سیرجان با ارتفاع 1010 متر مرتفعترین دشت کشور است. اکثر دشتهای آبرفتی و نسبتا مسطح میباشند )اغلب با شیب 5-1 درصد( که از ته نشست رسوب- های رودخانهای بوجود آمدهاند و دارای خاکی عمیق با بافت نسبتأ سنگین و اکثرأ بدون سنگریزه و در بعضی قسمتها تجمع گچ و آهک در آنها دیده میشود. در حال حاضر شهرستان سیرجان متشكل از 5 بخش 0 شهر 10 دهستان و 206 آبادی دارای سكنه میباشد )فرمانداری شهرستان سیرجان 1131(. طبق سرشماری سال 1130 جمعیت کل شهرستان سیرجان 260630 نفر و جمعیت روستایی آن 53651 نفر میباشد )مرکز آمار ایران 1130(. )شكل شماره 1(. روش تحقیق: شکل 1- نقشه محدوده سیاسی شهرستان سیرجان این پژوهش از نوع کاربردی است که با تكیه بر شیوه توصیفی- تحلیلی نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سكونتگاههای روستایی شهرستان سیرجان را مورد ارزیابی قرار میدهد. جهت جمعآوری دادههای مورد نیاز از روشهای اسنادی میدانی استفاده شده است. در این راستا ابتدا اطالعات مرتبط با موضوع مورد مطالعه از کتب اسناد نقشههای پایه و آمارنامهها جمعآوری و مطالعات میدانی )مشاهده مصاحبه( با مراجعه به منطقهی مذکور تهیه گردید. در ادامه به کمک سیستم اطالعات جغرافیایی GIS و SPSS سعی شده تا عوامل طبیعی را به عنوان عوامل شكل دهنده فضای جغرافیایی توصیف و به صورت الیههای اطالعات فضایی طبقهبندی شوند. سپس هر یک از عوامل در ارتباط با توزیع و استقرار سكونتگاههای روستایی تحلیل شد. در نهایت با استفاده از شاخص موران که از توابع خود همبستگی فضایی جهت استخراج الگوی توزیع میباشد توزیع فضایی نقاط روستایی مورد بررسی قرار گرفته است. یافتههای تحقیق: 1- ارتفاع: به منظور بررسی نحوه توزیع نقاط روستایی در رابطه با عامل توپوگرافی نقشه پراکندگی روستاها و طبقات ارتفاعی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. شهرستان سیرجان واقع در جنوب غربی استان کرمان ارتفاع آن بیش از
111 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 1500 متر از سطح دریاست. پهنهبندی ارتفاعی شهرستان سیرجان که در شكل شماره 2 نشان داده شده است بیانگر این است که 14/5 درصد روستاها در ارتفاع بین 1541 تا 1400 متری از سطح دریا واقع شدهاند 6/2 درصد از روستاها در ارتفاع 1400 تا 2000 متری 3/3 درصد روستاها در ارتفاع 2200 تا 2100 متر از سطح دریا 15/6 درصد روستاها در ارتفاع 2100 تا 2600 متر 0/1 درصد روستاها در ارتفاع 2600 تا 2400 متر 1/0 درصد روستاها در ارتفاع 2400 تا 1000 متر 0/2 درصد روستاها در ارتفاع 1000 تا 1200 متر از سطح دریا قرار دارند که شامل روستاهای خاکی گورکن و پیچ بالغ میباشند و در ارتفاع 1200 تا 1100 و همچنین ارتفاع 1100 تا 1523 متر هیچ روستایی وجود ندارد. )جدول شماره 2 و شكل 2(. جدول - 1 سطوح ارتفاعی و موقعیت سکونتگاههای روستایی ارتفاع از سطح دریا درصد تعداد ارتفاع از سطح درصد تعداد )متر( روستاها روستاها دریا )متر( روستاها روستاها 103 0/1 2600 تا 2400 016 14/5 1541 تا 1400 00 1/0 2400 تا 1000 32 6/2 1400 تا 2000 1 0/2 1000 تا 1200 110 0/1 2000 تا 2200 0 0 1200 تا 1100 110 3/3 2200 تا 2100 0 0 1100 تا 1523 210 15/6 2100 تا 2600 منبع: بررسی محققان 1131. شکل 1- پراکندگی سکونتگاههای روستایی در نقشه سطوح هم ارتفاع
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 116 1- شیب: بر اساس بررسیهای به عمل آمده از نظر تراکم جمعیتی 35 درصد روستاهای شهرستان سیرجان در شیب 0 10- درصد سكونت دارند 2/1 درصد روستاها در شیب 10 تا 20 درصد 1/1 درصد روستاها در شیب 20 تا 10 درصد 0/3 درصد روستاها در شیب 10 تا 10 درصد 0/1 درصد روستاها در شیب 10 تا 50 درصد 0/2 درصد و در نهایت در شیب 60 تا 151 هیچ روستایی وجود ندارد. جدول 1 طبقات شیب را به نسبت درصد و تعداد روستاها نشان میدهد: )جدول و شكل شماره 1(. جدول 1- طبقات شیب و روستایی در منطقه تعداد روستاها درصد روستاها مقدار شیب بر حسب درصد تعداد روستاها درصد روستاها مقدار شیب بر حسب درصد 1 0 /1 10 تا 50 1101 35 10-0 1 0 /2 50 تا 60 13 2/1 10 تا 20 درصد 0 0 60 تا 151 10 1/1 20 تا 10 درصد 1100 100 جمع کل 11 0/3 10 تا 10 درصد منبع: بررسی های محققان 1131. شکل - 1 نقشه شیب و موقعیت سکونتگاههای روستایی
111 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 1- جهت شیب: طبق بررسی انجام شده 60/1 درصد روستاها در شهرستان سیرجان در سطوح مسطح قرار دارند 5/1 درصد روستاها در جهت شمال شرق 1/0 درصد روستاها در جهت غرب 5/0 درصد روستاها در جهت شمال 1/0 درصد روستاها در جهت شرق 5/1 درصد روستاها در جنوب شرق 6/4 درصد روستاها در جنوب 1/1 درصد در جهت جنوب- غرب و 1/1 درصد روستاها در شمال غرب شهرستان سیرجان قرار دارند و در نتیجه میتوان گفت بیشترین پراکنش روستاها در مناطق مسطح قرار دارند. در جدول شماره 1 و شكل 1 جهتهای شیب شهرستان سیرجان مشاهده میشود: جهات شیب سطوح مسطح شمال شرق غرب شمال شرق درصد روستاها 60 /1 جدول 1- جهتهای شیب و تعداد تعداد روستاها 435 جهات شیب جنوب شرق درصد روستاها 5 /1 تعداد روستاها 05 05 5 /1 جنوب 100 6 /4 63 1 /0 جنوب غرب 60 1 /1 45 5 /0 شمال غرب 61 1 /1 55 1 /0 منبع: بررسی های محققان 1131. شکل 1- جهتهای شیب و موقعیت سکونتگاههای روستایی
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111 1- بارش: همانطور که در جدول شماره 5 مشاهده میشود 52/1 درصد روستاهای شهرستان سیرجان در پهنه بارشی 04 تا 110 میلیمتر قرار دارند 6/1 درصد روستا در پهنه بارشی 110 تا 110 میلیمتر 5/5 درصد روستاها در پهنه بارشی 110 تا 160 میلی متر 5/4 درصد روستاها در پهنه بارشی 160 تا 200 میلیمتر 10/1 درصد روستاها در پهنه بارشی 200 تا 260 میلیمتر 12 2/ درصد روستاها در پهنه 260 تا 100 میلیمتر 0/5 درصد روستاها در پهنه 100 تا 110 میلیمتر ولی در پهنههای بارشی 140 تا 511 میلیمتر هیچ روستایی وجود ندارد. )شكل شماره 5(. پهنههای بارشی 04 تا 110 میلیمتر جدول 1- پهنههای بارشی و تعداد روستاها در منطقه درصد روستا 52 /1 تعداد روستاها 001 پهنههای بارشی 200 تا 260 میلیمتر درصد روستا 10 /1 تعداد روستاها 256 140 0 0 12 /2 0 /5 1 260 تا 100 میلیمتر 100 تا 110 میلیمتر 140 تا 511 میلیمتر 31 41 46 6 /1 5/5 5 /4 11 تا 110 میلیمتر 110 تا 160 میلی متر 160 تا 200 میلی متر منبع: بررسی های محققان 1131. شکل 1- نقشه سطوح همبارش و موقعیت سکونتگاههای روستایی 1- دما: شهرستان سیرجان در رابطه با میانگین دما به هفت پهنه تقسیم شده است. بر اساس جدول شماره 6 در طبقه 1 تا 6 درجه هیچ روستایی وجود ندارد 0/5 درصد روستاها در طبقه 6 تا 4 درجه 11 1/ درصد روستاها در طبقه دمایی 4 تا 10 درجه 12 1/ درصد روستاها در طبقه 10 تا 12 درجه 11/1 درصد روستاها در طبقه دمایی 12 تا 11 درجه 4/ 11 درصد روستاها در طبقه 11 تا 10 درجه و 50/1 درصد روستاها در طبقه دمایی 10 تا 14 درجه که بیشترین تعداد روستاها در همین طبقه قرار دارند. )شكل شماره 6(.
113 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 تعداد روستاها 164 105 051 جدول 6- طبقهبندی متوسط دمای ساالنه در روستاهای منطقه درصد روستاها طبقات دما تعداد روستاها درصد روستاها 11 /1 درصد 12 تا 11 درجه 1 1 11 /4 درصد 11 تا 10 درجه 4 0 /5 درصد 50 /1 درصد 10 تا 14 درجه 134 11 /1 درصد 104 12 /1 درصد منبع: بررسی های محققان 1131. طبقات دما 1 تا 6 درجه 6 تا 4 درجه 4 تا 10 درجه 10 تا 12 درجه شکل 6- نقشه سطوح همدما و موقعیت سکونتگاههای روستایی در ادامه ضریب همبستگی بین عوامل طبیعی و پراکنش سكونتگاههای روستایی مشاهده میشود نتایج به دست آمده از رابطه بین عوامل طبیعی )ارتفاع شیب جهت شیب دما و بارش( با تعداد روستاهای منطقه مورد مطالعه نشان میدهد که سطح معنیداری محاسبه شده )sig=0/000( از سطح معنادار مورد نظر )0/05=α( بیشتر میباشد و هیچ کدام از آنها معنادار نشدند. جدول 1- ضریب همبستگی بین عوامل طبیعی و استقرار سکونتگاههای عوامل طبیعی طبقه سطح معناداری شدت همبستگی % 632 0/ ارتفاع 020 10 -%131 0/ شیب 261 0 -%552 0/ جهت شیب 121 3 % 040 0/ دما 061 6 -%104 0/ بارش 101 0 منبع: یافتههای تحقیق 1131. روستایی در سیرجان
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111 با توجه به عدم همبستگی معنادار عوامل طبیعی در مكانگزینی مناطق روستایی تحلیلهای فضایی الگوی توزیع نقاط روستایی در منطقه سیرجان میتواند نشان دهد عدم همبستگی چه دلیل فضایی دارد. 1 شاخص موران : شاخص موران به شرح زیر است )فرمول 1( I n wij ( xi x)( x 2 w ( x x) i j x) )1( X i باشد. ضریب متغیر فاصله ای یا نسبی در واحدهای ناحیه ای n i تعداد واحدهای ناحیه ای وزن w ij )شامل نقاط روستایی میباشد(. ضریب موران بین 1- تا 1 متغیر است. 1- برابر تعامل فضایی منفی و 1 برابر تعامل فضایی مثبت می- اگر تعامل فضایی وجود نداشته باشد ضرایب مورد انتظار موران برابر صفر است. ضرایب مورد انتظار موران برابر است )فرمول 2(: E I l ( n l) )2( n تعداد واحدهای ناحیهای EI ضریب مورد انتظار. وقتی که شاخص موران مورد محاسبه بزرگتر از مقدار ضریب مورد انتظار باشد الگوی پراکنش فضایی تأیید میشود و برعكس )2001:138 al,.)lee et با توجه به شاخص موران که از توابع خود همبستگی فضایی جهت استخراج الگوی توزیع میباشد توزیع فضایی نقاط روستایی از نوع خوشهای است که در این خصوص ضریب موران مثبت و برابر با 0/15 بوده که در سطح اطمینان 1 درصد معنادار است. شكل شماره 0 نتایج این تحلیل را نشان میدهد. شکل 1- الگوی فضایی توزیع نقاط روستایی با شاخص موران در سیرجان 1.Moran`s I
111 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 همچنین جهت انطباق فاکتور دما و بارش با الگوی توزیع فضایی نقاط روستایی در شهرستان سیرجان از شاخص موران دو متغیره استفاده گردید که نتایج دال بر عدم انطباق فضایی الگوی توزیع نقاط روستایی و فاکتور های بارش و دما میباشد که با توجه به ضریب موران دو متغیره که برابر با 0/43 میباشد نوع انطباق فضایی از نوع تصادفی بوده و مكان- گزینی روستاها با فاکتورهای مذکور از نظم فضایی برخوردار نیست. در این رابطه جهت مكانیابی روستاهای جدید الزم است فاکتور انطباق فضایی مد نظر قرار گیرد. )شكل شماره 4(. شکل 1- الگوی فضایی عدم انطباق توزیع نقاط روستایی با فاکتورهای بارش و دما در سیرجان نتیجهگیری: عوارض و پدیدههای طبیعی در مكانگزینی پراکنش حوزه نفوذ توسعه فیزیكی ارتباطات و ظاهر سكونتگاههای انسانی تأثیر زیادی دارند و یكی از عوامل مؤثر در شكل و سیمای فیزیكی ساختهای فضایی نیز به شمار میآید. همچنان که در شهرستان سیرجان بیشترین پراکنش روستاها در طبقات ارتفاعی 1400-1541 متر است و ارتفاع عالوه بر تأثیر بر عناصر اقلیمی در تولید خاك و شرایط مناسب یا نامناسب اثر گذار میباشد. میتوان گفت علت استقرار 14/5 درصد روستاهای شهرستان سیرجان در این ارتفاع سبب وجود شرایط مساعد از نظر کشاورزی دما و بارش میشود. در واقع با توجه به وابستگی اقتصاد روستاییان به فعالیتهای کشاورزی از قبیل زراعت باغداری و دامداری این تراز ارتفاعی شرایط مطلوبی را فراهم کرده است. بر اساس یافتههای پژوهش 35 درصد روستاهای منطقه در طبقات شیب 10-0 درصد و در جهت مسطح قرار دارند. علت این امر را میتوان در تأثیرگذاری شیب بر فعالیتهای معیشتی و کالبدی مانند زراعت ساخت و ساز دانست. زیرا شیب زیاد موانعی بسیار در موارد ذکر شده ایجاد میکند بنابراین برای داشتن معیشتی بهتر و از همه مهمتر اجتناب از آشفتگی کالبدی- فضایی در روستاهای منطقه مورد مطالعه اکثر این روستاها در شیب 10 0 درصد استقرار یافتهاند. از طرف دیگر حدود 50 درصد روستاهای این شهرستان در دمای 10 تا 14 درجه قرار داشته که
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111 بیشترین تعداد آنها در پهنهی بارشی 110-04 میلیمتر قرار دارند. از آنجا که بارش به ویژه برای مناطق نیمهخشک که با کشاورزی و دامداری سروکار دارند تعیین کننده عاملی پایداری در سكونتگاههای روستایی محسوب میشود و نیز به صورت غیرمستقیم در دسترسی به منابع آب تأثیرگذار است و در نهایت عاملی قابل توجه در استقرار و پراکندگی روستاها محسوب میشود. با توجه به عدم همبستگی معنادار عوامل طبیعی در مكانگزینی مناطق روستایی تحلیلهای فضایی الگوی توزیع نقاط روستایی در منطقه سیرجان با توجه به شاخص موران از نوع خوشهای است که در این خصوص ضریب موران مثبت و برابر با 0/15 بوده که در سطح اطمینان 1 درصد معنادار است. همچنین جهت انطباق فاکتور دما و بارش با الگوی توزیع فضایی نقاط روستایی از شاخص موران دو متغیره استفاده گردید که نتایج دال بر عدم انطباق فضایی الگوی توزیع نقاط روستایی منطقه مورد مطالعه با فاکتور های بارش و دما میباشد و نوع انطباق فضایی از نوع تصادفی بوده و مكانگزینی روستاها با فاکتورهای مذکور از نظم فضایی برخوردار نیست و جهت مكانیابی روستاهای جدید الزم است فاکتور انطباق فضایی مد نظر قرار گیرد. منابع و مأخذ:.1.2.1.1.5.6 اکبر اقلی فرحناز و سعداهلل والیتی )1146(:»بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سكونتگاههای روستایی«نشریه انجمن جغرافیایی ایران سال پنجم شماره 12 و 1146 11 تهران صص 15-66. بهرامی رحمت اهلل )1130(:»محدودیتها و تنگناهای محیطی و تأثیر آن بر ناپایداری سكونتگاههای روستایی )مطالعه موردی: شهرستان سنندج«فصلنامه پژوهشهای روستایی دوره 2 شماره 1 تهران صص 101-150. پاپلییزدی محمدحسین )1160(: فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی کشور انتشارات بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی چاپ اول مشهد. جعفربیگلو منصور قدیری معصوم مجتبی موسوی روزان سیدمحمد و زهرا بخشی )1132(:»نقش عوامل طبیعی در پراکنش فضایی سكونتگاههای روستایی شهرستان تربت جام«فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی سال دوم شماره 2 تهران صص 11-51. جمعهپور محمود )1145(:»کاربرد سیستم اطالعات جغرافیایی در امكان سنجی توانهای محیطی و تعیین الگوی فضای بهینه در نواحی روستایی«مجله پژوهشهای جغرافیایی شماره 55 تهران صص 54-15. دارابی حسن )1100(:»مدلی برای مكانیابی سكونتگاههای روستایی«فصلنامه مسكن و محیط روستا شماره 41 تهران صص -11.16.0.4.3 رحمانی محمود )1141(:»تحلیل فضایی توزیع الگوی در طبیعی محیط عوامل اثر روستایی شهرستان آمل«فصلنامه جمعیت شماره 13 و 50 تهران صص 152-111. جمعیت و سكونتگاهها رهنمایی محمدتقی )1101(: مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی جغرافیا نشر مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری چاپ دوم تهران. زمردیان محمدجعفر )1141(: کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی شهری و روستایی انتشارات دانشگاه پیام نور چاپ سوم تهران. 10. شیعه اسماعیل )1145(: مقدمهای بر برنامهریزی شهری انتشارات دانشگاه علم و صنعت چاپ اول تهران.
111 فصلنامه برنامهریزی منطقهای/ سال چهارم/ شماره 16/ زمستان 1131 11. فاضل نیا غریب رجایی مسعود و سید یاسر حكیم دوست )1131(:»خشكسالی اقلیمی و پیامدهای مكانی و فضایی آن در مناطق روستایی: مطالعه موردی دهستان قره پشتلوی باال شهرستان زنجان«فصلنامه روستا و توسعه سال 15 شماره 1 تهران صص 50-02. 12. فرجیسبكبار حسنعلی )1142(:»مكانیابی واحدهای تولیدی روستایی با استفاده از منطق فازی مطالعه موردی:.203 بخش طرقبه شهرستان مشهد«دو فصلنامه جغرافیا و توسعه ناحیهای سال اول شماره 1 مشهد صص 224-11. مسعودیان سیدابوالفضل و طیبه اکبری )1144(:»شناسایی رژیم دمایی و پهنهبندی نواحی دمایی ایران«مجله جغرافیا و برنامهریزی محیطی سال 20 شماره 11 اصفهان صص 01-53. جواد 11. موسوی کوهپر مهدی حیدریان محمود آقایاری هیر محسن وحدتی نسب حامد خطیب مشهدی حمید و نیستانی )1130(:»تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطههای باستانی استان مازندران«پژوهشهای جغرافیای طبیعی شماره 05 تهران صص 1-13. 15. مهدوی مسعود قدیری معصوم مجتبی و بهروز محمدی یگانه )1141(:»نقش عوامل جغرافیایی در ناپایداری و مهاجرتهای روستایی استان زنجان«پژوهشهای جغرافیایی شماره 14 تهران صص 222-205. 16. مرکز آمار ایران )30 45 1105(: سرشماری عمومی نفوس و مسكن شهرستان سیرجان تهران. 10. یاسوری مجید )1146(:»محدودیت منابع آب و نقش آن در ناپایداری مناطق روستایی استان خراسان رضوی«فصلنامه چشمانداز جغرافیایی سال اول شماره 5 رشت صص 100-162. 18. A. A. Anabstani. (2011): The role of natural factors in stability of rural settlements (case study: Sabzevar county): Geography and Environmental Planning, 21th Year, vol. 40, No.4, PP: 89-104. 19. Chapel Hill, NC, (1980): Conceptual and Methodological issues in Medical Geography, University of North Carolina Press. 20. Lee,Jay,Wong,David.w.s, (2001): Statistical analysis with arcview GIS,john wiley and sons, New York, 135-137. 21. Pham, G.T and T. D. Bach, (2003): Strategies for sustainable slopemanagement on Vietnam s rural roads, Transport Engineering and Design Incorporated, Hanoi, Vietnam, PP:1-17 22. May J. (1995): The Ecology of Human Disease, New York: MD Publications. 23. Melinda S. Meade and J. Robert, (2000): Erickson, 2000, Medical Geography, 2nd 24. edition, New York: Guilford Press. 25. Octay, D. (2002): Design with the climatic in housing environments: An analysis in northern Cyprus. Building and Environment,.37:1003-1012.
تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی... 111